کمبود ویتامین‌ها ‌‌و اهمیت آن

ویتامین‌ها مولکول‌های آلی هستند که در مقادیر کم برای عملکردهای متابولیک بدن ضروری هستند. کمبود ویتامین‌ها باعث اختلال در فرایندهای طبیعی شده، سلامت فرد را به خطر می‌اندازد. ویتامین‌ها به میزان مورد نیاز در بدن ساخته نمی‌شوند و باید آنها را از طریق رژیم غذایی دریافت نمود. کمبود ویتامین‌ها زمانی رخ می‌دهد که میزان آنها در بدن بسیار کم باشد. ممکن است تصور شود کمبود ویتامین‌ها موضوعی مربوط به گذشته است و تنها ملوانان قدیمی در سفرهای دریایی طولانی تجربه می‌کردند. اما اینطور نیست و احتمال کمبود همیشه وجود دارد. تشخیص و رفع کمبودهای ویتامینی برای حفظ یک زندگی سالم و کارکرد بهینه بدن ضروری است و می‌تواند از خطر بیماریهای ناشی از کمبود جلوگیری کند. در این مقاله دکتر معصومه مرادی متخصص تغذیه کمبودهای شایع ویتامین های محلول در آب و علائم آنها را مورد بررسی قرار داده است.
 
 
ویتامین‌ها برای عملکرد‌های بدن ضروری هستند
 

کمبود ویتامین‌های محلول در آب

ویتامین‌ها بر اساس قابلیت انحلال در آب به دو دسته محلول در آب و محلول در چربی طبقه بندی می‌شوند. ویتامین‌های محلول در آب بعد از مصرف چند ساعت در خون می‌مانند و سپس از طریق ادرار از بدن خارج می‌شوند. بنابراین، باید به طور منظم آنها را مصرف کرد. ویتامین‌های گروه B و ویتامین C از ویتامین‌های محلول در آب هستند.

کمبود ویتامین‌های خانواده B

ویتامینهای B (B-Complex) گروهی از هشت ماده مغذی هستند که هر کدام نقش منحصر به فردی در حفظ سلامت بدن دارند. این ویتامینها غالبا با عملکردهای آنزیمی مرتبط هستند و دریافت آنها به‌ویژه برای سلامت سلولی و حفظ انرژی اهمیت دارد. علائم کمبود ویتامین‌های B بسته به نوع ویتامین متفاوت است. سالمندان، زنان باردار و برخی بیماران در معرض خطر بیشتری برای کمبود ویتامین‌های B هستند.
 
ویتامین‌های B به‌ویژه برای سلامت سلولی و حفظ انرژی اهمیت دارند
 
کمبود ویتامین B₁₂
ویتامین B₁₂ یا کوبالامین برای سیگنال‌دهی عصبی، بهبود عملکرد انتقال دهنده‌های عصبی، عملکرد مغز و اعصاب، تولید گلبول‌های قرمز و تولید DNA اهمیت دارد. کمبود ویتامین B12 شایع‌ترین کمبود ویتامین‌های خانواده B است. علل اصلی کمبود آن دریافت ناکافی، ناهنجاریهای متابولیکی و سوء جذب است. جذب B12 به پروتئینی به نام فاکتور داخلی (intrinsic factor) نیاز دارد و فقدان آن کمبود ایجاد می‌کند. بارداری، مشکلات گوارشی، گیاهخواری، سالمندی (به دلیل کاهش جذب) و عمل جراحی کاهش وزن، خطر کمبود B₁₂ را افزایش می‌دهند. همچنین، نوزادان مادران گیاهخوار  و بیماران روانی به کمبود این ویتامین حساس‌ترند. ویتامین B₁₂ بیشتر در محصولات حیوانی مانند صدف، گوشت، امعاء و احشاء، تخم مرغ و لبنیات یافت می‌شود. گیاهخواران باید حتما از از مکمل B₁₂ استفاده کنند.
علائم
علامت رایج کمبود ویتامین B12 کم‌خونی مگالوبلاستیک است؛ نوعی کم‌خونی که با بزرگ شدن گلبولهای قرمز همراه است. سایر علائم کمبود ویتامین B12 عبارتند از:

• خستگی، ضعف بسیار، پوست رنگ پریده، خلق و خوی ضعیف
• اختلال عملکرد مغز و افزایش سطح هموسیستئین (عامل خطر چندین بیماری) 

• اختلال در سیستم عصبی و سیستم گردش خون
• بی‌حسی در دستها یا پاها
• التهاب، تورم و درد در زبان یا دهان
• مشکل در صحبت کردن، راه رفتن و تعادل
• مشکلات بینایی
• از دست دادن حافظه و مشکل در تفکر
• زوال عقل، پارانویا، افسردگی، تحریک پذیری و تغییرات رفتاری
• احساس تهوع، استفراغ یا اسهال
• یبوست، بی‌اشتهایی، کاهش وزن

 
ویتامین B₁₂ بیشتر در منابع غذایی حیوانی یافت می‌شود
 
 
کمبود ویتامین ₆B
ویتامین B6 به سه شکل پیریدوکسین، پیریدوکسامین و پیریدوکسال وجود دارد. ویتامین B₆ در تبدیل غذا به انرژی نقش دارد و در سنتز انتقال دهنده‌های عصبی، متابولیسم اسیدهای چرب و تبدیل تریپتوفان به نیاسین به عنوان کوآنزیم شرکت می‌کند. بعلاوه، با حمایت از سیستم ایمنی به مبارزه با عفونتها کمک کرده، در رشد طبیعی مغز نوزادان و سلامت پوست نیز موثر است. کمبود ویتامین B6 خیلی شایع نیست و می‌تواند ناشی از عدم دریافت کافی، سوء جذب و استفاده از برخی داروها باشد. افرادی که خوب تغذیه نمی‌شوند، سالمندان، الکلی‌ها و افراد بی‌اشتها بیشتر در معرض خطر ابتلا به کمبود ویتامین B₆ هستند. ویتامین B₆ در مرغ، ماهی، گوشت اندام، سیب زمینی و سایر سبزیجات نشاسته‌ای و میوه‌ها (به جز مرکبات) بیشتر دیده می‌شود.
علائم کمبود
مقادیر ناکافی B₆ منجر به کم‌خونی، ترک‌های اطراف دهان و اختلالات پوستی می‌شود. کمبود این ویتامین از علل "درماتیت سبورئیک" است که در آن، بثورات قرمز و خارش‌دار روی پوست سر، صورت، گردن و بالای سینه ظاهر می‌شود. ظاهر چرب و پوسته پوسته‌، تورم و لکه‌های سفید هم معمولا دیده می‌شود. سایر علائم کمبود B₆ عبارتند از:

• شیلوزیس: لب‌ها زخمی، قرمز، ترک‌خورده، و دردناک می‌شوند. گوشه‌ دهان ترک خورده، گاهی خونریزی می‌کند و عفونی می‌شود.
• گلوسیت: زبان زخمی، براق، دردناک، صاف، ملتهب و قرمز می‌شود. گلوسیت می‌تواند باعث مشکلات جویدن، بلع و صحبت کردن شود.
• تغییرات خلق و خو، تحریک پذیری، اضطراب، افسردگی، گیجی
• ضعف عملکرد سیستم ایمنی، کاهش تولید آنتی بادیها، حساسیت به عفونت‌ها
• خستگی و کاهش انرژی
• نوروپاتی محیطی (با علائم سوزن سوزن شدن و درد در دست و پا، مشکلات تعادلی و مشکل در راه رفتن)
• تشنج در نوزادان و بزرگسالان
• بالا رفتن سطح هموسیستئین
• حالت تهوع

 
بثورات پوستی، لبهای زخمی و ترک خورده، زبان صاف و زخمی، از علائم کمبود ویتامین B₆ است
 
کمبود ویتامین B1
ویتامین B1 یا تیامین بدن برای رشد و نمو، عملکرد سلولی و تبدیل غذا به انرژی مورد نیاز است. عدم دریافت تیامین کافی کمبودی ایجاد می‌کند که نوع شدید و مزمن آن "بری بری" نام دارد. تیامین به طور طبیعی در غذاهایی مانند سبوس و جوانه غلات، مخمر، گوشت گاو، آجیل، غلات کامل، ماست و حبوبات یافت می‌شود و  کمبود آن در بین افراد سالم رایج نیست. الکلیسم، سالمندی، ایدز، تغذیه وریدی طولانی مدت، بالا بودن مزمن قند خون، استفراغ مزمن، اختلالات خوردن، و جراحی کاهش وزن، احتمال کمبود تیامین را افزایش می‌دهند.
 
علائم
کمبود تیامین ناشی از عدم دریافت کافی می‌تواند در عرض 3 هفته اتفاق بیفتد و بر قلب، سیستم عصبی و سیستم ایمنی تأثیر بگذارد. علائم کمبود تیامین غیر اختصاصی هستند و به راحتی نا‌دیده گرفته می‌شوند. شایع‌ترین این علائم عبارتند از:

• بی اشتهایی: بی اشتهای غیر معمول از اولین علائم کمبود تیامین است. به این دلیل، تصور می‌رود که تیامین در تنظیم علائم گرسنگی و سیری در مغز نقش داشته باشد.
• خستگی: معمولا خستگی در عرض چند هفته پس از کمبود رخ می‌دهد. با توجه به نقش تیامین در تبدیل غذا به انرژی، این علامت منطقی است.
• تحریک پذیری: تحریک‌پذیری نیز از اولین نشانه‌های کمبود است و طی چند هفته، همراه با خستگی ظاهر می‌شود.
• آسیب عصبی: شناخته شده‌ترین عارضه جانبی کمبود طولانی مدت و شدید تیامین (بری بری) آسیب به اعصاب است که به عنوان نوروپاتی نیز شناخته می‌شود. بری بری دارای انواع خشک و مرطوب بوده، با سوزن سوزن شدن اندامها، از دست دادن حساسیت در پاها و انگشتان، ضعف عضلانی، ضربان قلب سریع، مشکل در بیدار شدن، سردرگمی ذهنی، مشکلات هماهنگی و فلج پایین تنه همراه است.
• سوزن سوزن شدن دست ها و پاها (پارستزی): هم علامت بری بری است و هم می‌تواند از علائم اولیه کمبود باشد.
• تاری دید: تیامین در حفظ سلامت اعصاب نقش دارد و کمبود آن می‌تواند بر عصب بینایی چشم تأثیر بگذارد.
• حالت تهوع و استفراغ
• دلیریوم: نوعی هذیان است که با گیجی، کاهش آگاهی از محیط و ناتوانی در تفکر واضح همراه است.

کمبود شدید تیامین همچنین می‌تواند منجر به ایجاد سندرم ورنیکه-کورساکف شود که با آسیب مغزی و علائم هذیان، گیجی، توهمات و از دست دادن حافظه همراه است.
 
 
کمبود ویتامین  B₂
ویتامین B2 یا ریبوفلاوین مانند سایر ویتامینهای خانواده B در تبدیل کربوهیدرات غذاها به گلوکز، که برای تولید انرژی به کار می‌رود، اهمیت دارد. بعلاوه، نقش آنتی اکسیدانی داشته، با رادیکال‌های آزاد مبارزه می‌کند. ریبوفلاوین در تغییر ویتامینهای B₆ و فولات به اشکال مورد استفاده نیز اهمیت دارد. همچنین برای رشد و تولید گلبولهای قرمز و حفظ بینایی مناسب مورد نیاز است.کمبود این ویتامین در افراد سالم نادر است. سالمندان و الکلی‌ها بیشتر از سایرین در معرض خطر کمبود هستند. ویتامین B₂ در گوشت، ماهی، مرغ، تخم‌مرغ، فراورده‌های لبنی، سبزیجات سبز، قارچ و بادام یافت می‌شود. در برخی مطالعات، مصرف مکمل ریبوفلاوین به جلوگیری از آب مروارید، کاهش سردرد میگرنی و کاهش سطح اسیدهای آلی غیر طبیعی در کودکان مبتلا به اوتیسم کمک کرده است.
علائم
کمبود ریبوفلاوین به عنوان "آریبوفلاوینوز" نیز شناخته می‌شود و علائم آن عبارتند از:

• شیلوزیس شامل ترک در گوشه دهان، زخم دهان و سایر شکایات مرتبط
• لبهای قرمز و ترک خورده
• خشکی پوست
• درماتیت ناحیه پوست بیضه (اسکروتوم)
• التهاب زبان و پوشش داخلی دهان
• تورم و درد گلو
• وجود مایع در غشاهای مخاطی
• نارسایی کمبود آهن
• حساس شدن چشمها به نور شدید همراه با خارش، آبریزش یا خونریزی، خستگی چشم، آب مروارید
• خستگی
• رشد آهسته
• مشکلات گوارشی

 
علائم کمبود ویتامین B₂ در دهان و زبان
 
کمبود فولات (ویتامین B₉)
فولات یا اسید فولیک به نام ویتامین B₉ نیز شناخته می‌شود. وجود این ویتامین برای رشد طبیعی، به‌ویژه برای تشکیل و رشد لوله عصبی در جنین اهمیت زیادی دارد. این ویتامین به همراه B₁₂ نقش مهمی در سنتز، ترمیم و پایداری DNA ایفا می‌کند و در تولید گلبولهای قرمز خون نقش دارد. کمبود اسید فولیک شایع نیست چون در بسیاری از غذاها یافت می‌شود. کمبود آن معمولا به دلیل سوء جذب، مصرف بیش از حد الکل، مصرف برخی داروها (داروهای ضد تشنج و داروهای کولیت اولسراتیو) و دیالیز کلیه است. منابع غذایی آن سبزیجات دارای برگ تیره،  لوبیا، آجیل، غلات کامل، غلات غنی شده، میوه مرکبات، آجیل، نخود فرنگی، غذاهای دریایی، تخم مرغ، لبنیات، گوشت، مرغ و تخم مرغ هستند.
علائم
کمبود فولات می‌تواند منجر به نوعی کم‌خونی شود که با تولید گلبولهای قرمز بزرگ و غیر طبیعی همراه است (کم خونی مگالوبلاستیک). علاوه بر علائم کمخونی (مانند رنگ پریدگی، تنگی نفس، ضعف و خستگی)، کمبود فولات با علائم زیر همراه است:

• تحریک پذیری
• اسهال
• کاهش وزن
• زبان صاف و حساس
• افسردگی و کاهش عملکرد شناختی

کمبود فولات را با برخی از سرطانها، بیماریهای قلبی-عروقی و ناباروری مرتبط دانسته‌اند.
کمبود فولات در دوران بارداری
کمبود فولات در دوران بارداری می‌تواند عوارض شدیدی ایجاد کند. فولات برای رشد مغز و نخاع جنین مهم است. کمبود آن می‌تواند باعث نقص شدیدی به نام "نقص لوله عصبی" شود. کمبود فولات همچنین شانس جدا شدن جفت از رحم را افزایش داده، باعث زایمان زودرس و/یا تولد نوزاد کم وزن می‌شود. بعلاوه، کمبود فولات در بارداری می‌تواند منجر به بروز اوتیسم در نوزاد شود.
 
 
نقایص جنینی ناشی از کمبود فولیک اسید
 
کمبود بیوتین (ویتامین B₇)
بیوتین که گاهی B₇، ویتامین _H یا کوآنزیم _R نیز نامیده می‌شود، یکی از ویتامینهای خانواده B است. بیوتین برای برخی آنزیمها نقش کوفاکتور ایفا می‌کند و در فعالیت‌های زیر شرکت دارد:

• سلامت پوست
• تنظیم کلسترول بد (LDL)
• تنظیم قند خون
• تولید کراتین (پروتئینی که باعث تقویت ناخن و مو می‌شود)

بیوتین هم توسط باکتریهای روده سنتز می‌شود و هم از منابع غذایی به دست می‌آید. بنابراین، کمبود آن در افراد سالم نادر است. کمبود بیوتینیداز (نوعی اختلال ارثی بسیار نادر که مانع استفاده مجدد بدن از بیوتین می‌شود)، بارداری، مصرف برخی داروها (آنتی بیوتیکها و داروهای ضد تشنج)، تغذیه وریدی (IV)، سوء جذب، پیروی طولانی مدت از رژیمهای غذایی سختگیرانه و مصرف بیش از حد سفیده تخم مرغ از عوامل خطر کمبود بیوتین هستند. بیوتین در بسیاری از مواد غذایی موجود است. بهترین منابع آن تخم مرغ، گردو، جگر، قارچ، بادام زمینی، سویا و شیر گاو هستند.
علائم
در کمبود بیوتین علائم زیر ممکن است ایجاد شوند:

• بثورات قرمز روی پوست، بخصوص صورت
• پوست خشک یا پوسته پوسته شده

• خشکی چشم
• شکنندگی موها، ریزش مو
• بی‌خوابی یا مشکل در خوابیدن
• از دست دادن اشتها، حالت تهوع
• خستگی، افسردگی
• احساس سوزش در دستها و پاها
• درد عضلانی، مشکل در راه رفتن
• ناراحتی دستگاه گوارش
• ترک خوردن گوشه دهان
• تشنج

نوزادان مادران دچار کمبود بیوتین ممکن است به نقایص مادرزادی خاصی مبتلا شوند.
 
مصرف مداوم سفیده تخم مرغ خام می‌تواند کمبود بیوتین ایجاد کند
 

کمبود ویتامین C

مهمترین نقش ویتامین C (اسید اسکوربیک) شرکت در تولید کلاژن است؛ پروتئینی که در بافت همبند پوست، مو، مفاصل، استخوانها و رگهای خونی به وفور یافت می‌شود. سایر نقشهای ویتامین C عبارتند از:

• شرکت در تشکیل سلولهای استخوان‌ساز، کارنیتین و کاتکول‌آمین‌ها
• کمک به سلامت استخوانها و دندانها
• کمک به کاهش دفع اسید فولیک و افزایش جذب آهن
• حضور در سلول‌های ایمنی و مبارزه با عفونتها
• دارا بودن نقش آنتی اکسیدانی

رژیم غذایی نامناسب،  مصرف ناکافی میوه‌ها و سبزیجات، اعتیاد به الکل، بی‌اشتهایی، بیماری روانی شدید، سیگار، دیالیز و بارداری احتمال کمبود را افزایش می‌دهند.  بعلاوه، کمبود ویتامین C در نوزادان در حال رشدی که به طور انحصاری با شیر گاو یا شیر خشک تغذیه می‌شوند و در کودکان دارای ناتوانی‌های عصبی مشاهده می‌شود. منابع خوب ویتامین C شامل مرکبات، گوجه فرنگی، توت فرنگی، فلفل سبز، سیب زمینی و سبزیجات برگ سبز است.
علائم
علائم اولیه کمبود ویتامین C شامل خستگی، لثه‌های قرمز و خونریزی دهنده، کبودی و خونریزی آسان، اختلال در بهبود زخم، درد مفاصل و پوست ناهموار است. با پیشرفت کمبود سایر علائم آشکار می‌شوند. کمبود شدید باعث ایجاد "اسکوربوت" می‌شود. علائم کمبود ویتامین C عبارتند از:

• پوست ناهموار و شبیه پوست مرغ که به علت تجمع پروتئین کراتین در منافذ پوست پشت بازوها، رانها یا باسن ایجاد می‌شود.  
• چوب پنبه‌ای شدن موهای بدن که به دلیل نقص ساختار پروتئینی رخ داده، باعث می‌شود موها به شکل خمیده یا پیچ خورده رشد کنند.
•  قرمزی فولیکول‌های مو: شکنندگی رگهای خونی باعث ایجاد لکه‌های کوچک قرمز در اطراف فولیکولهای مو می‌شود.
• ناخنهای قاشقی با لکه‌ها یا خطوط قرمز: این وضعیت بیشتر با کم‌خونی فقر آهن مرتبط است، اما در کمبود ویتامین C نیز اتفاق می‌افتد.
• پوست خشک و آسیب دیده
•  کبودی آسان: کاهش کلاژن باعث ضعیف شدن رگها و پارگی زیر پوستی آنها می‌شود.
• کاهش سرعت ترمیم زخمها
• مفاصل دردناک و متورم
• استخوانهای ضعیف و شکننده
• خونریزی لثه و از دست دادن دندان
• ضعف سیستم ایمنی
• تغییرات رفتاری و خلقی
• افزایش وزن بی دلیل
• التهاب مزمن و استرس اکسیداتیو
• کم‌خونی فقر آهن مداوم

 
 
منابع غذایی غنی از ویتامین C

نکته آخر: مصرف بی رویه مکمل های ویتامینی اصلا توصیه نمی شود. در مورد نحوه و مقدار مصرف ویتامین ها حتما از یک دکتر تغذیه خوب کمک بگیرید..